I mars gav Veterinærinstituttet ut sin årlege rapport om korleis det står til med den norske oppdrettslaksen, og kunne stadfeste at det i fjor døydde ca. 54 millionar laks i merdane.
Dette talet er høgt av fleire grunnar, men særleg infeksjonssjukdommar er ei utfordring som gir dødelegheit og redusert fiskevelferd. Finst det ein måte å gjere oppdrettslaksen meir motstandsdyktig mot sjukdom?
Kva er genredigering?
Mange har sikkert høyrt uttrykket genmodifisert organisme, eller GMO. Ein GMO har fått arvematerialet sitt endra ved hjelp av genteknologi. Dei første GMO-ane fekk tilført eit eller fleire gen, vanlegvis frå ein annan art. Genet som blei tilført blei i tillegg plassert ein heilt vilkårleg stad i genomet.
I dag er GMO eigentleg eit litt utdatert omgrep, og blir gjerne brukt om «gammaldags» genteknologi. I dag er det heller genteknologien CRISPR (Clustered regularly interspaced short palindromic repeats) som vert brukt på laboratoriet, og vi bruker gjerne omgrepet genredigert organisme.
Genetiske endringar utan nye gen
CRISPR er meir presis enn eldre genteknologiar - ein kan gjere målretta endringar der ein ønsker i arvematerialet til organismen. Sjølv om ein også kan setje inn gen frå andre artar, er det ved bruk av CRISPR mogleg å gjere små genetiske endringar utan å tilføre nye gen til organismen.
Mutasjonar er sjølve grunnlaget for evolusjon, og har gjort at vi kan tilpasse oss miljøet vi lever i best mogleg.
Vi nyttar altså organismen sitt eige arvemateriale, og kan til dømes slå av eller på gen som allereie finst. Det vil i teorien ikkje vere praktisk mogleg å skilje eit genredigert individ frå eit anna ikkje-genredigert individ, nettopp fordi slike små genetiske endringar skjer naturleg i alle organismar, heile tida.
Annonse
Slike små genetiske endringar vert kalla mutasjonar. Mutasjonar vert ofte forbunde med noko skummelt, særleg etter COVID-pandemien, men det tyder berre endring. Mutasjonar er sjølve grunnlaget for evolusjon, og har gjort at vi kan tilpasse oss miljøet vi lever i best mogleg. Nokre endringar kan altså føre til at ein organisme blir meir robust.
Meir robust laks gjennom avl
I forskinga mi har vi som mål å gjere oppdrettslaksen meir robust. Tidlegare har meir robust oppdrettslaks blitt produsert gjennom konvensjonell avl.
Forskarar greidde i ein studie publisert i tidsskriftet Genetics å finne lakseindivid som hadde ein genvariant forbunde med auka resistens mot den alvorlege virussjukdommen infeksiøs pankreasnekrose. Då det så vart produsert avkom frå desse individa, kunne det altså vidare avlast fram ei laksestamme som hadde den genvarianten som gav auka resistens. Resultatet frå denne forskinga bidrog til ein merkbar reduksjon i mengda smitteutbrot i oppdrettsnæringa med dette viruset.
Men med konvensjonell avl kan det ta lang tid å få fram dei ønska genvariantane. I tillegg kan uønska eigenskapar nedarvast saman med dei vi faktisk er ute etter, tenk berre på enkelte hunderasar kor avl har ført til risiko for helseproblem.
Genredigering av laks
Dersom vi bruker CRISPR vil det berre bli gjort målretta endringar, og vi kan få fram genvariantane allereie i første generasjon. På denne måten framskundast avlsprosessen betydeleg. CRISPR kan difor potensielt bli eit effektivt verktøy i kampen mot sjukdom.
Ved å ta i bruk genredigering og gjere endringar i gen knytt til immunsystemet, kan vi kanskje få ein fisk som er meir motstandsdyktig mot sjukdom. Til dømes har forskarar i ein studie publisert i tidsskriftet PLOS endra arvematerialet til gris, slik at den vert resistent mot ein virussjukdom. Dette har dei gjort ved å endre på genet som kodar for inngangsporten til viruset. Det er ikkje utenkeleg at slike løysingar også kan gjerast i laks.
Annonse
Fram til no har det i produksjonsfisk berre blitt gjort endringar knytt til vekst. Til dømes har selskapet AquaBounty laga ein genmodifisert (heilt rett, denne er laga ved bruk av gammal teknologi!) laks som har fått sett inn eit gen som kodar for veksthormon.
Den genmodifiserte fisken veks meir enn ein vanleg oppdrettlaks, sjølv om sistnemnte har blitt avla til å vekse raskare. I Japan har dei nyleg fått to genredigerte fiskeartar på matmarknaden, ein kulefisk og ein havkaruss, også desse er redigert for å vekse meir. Alle desse tre fiskeartane har difor fått endra eigenskapar som resulterer i auka produksjon, men ikkje betre fiskevelferd. Derimot kan genredigering knytt til eigenskapar som går på immunsystemet, bidra til at fisken blir meir robust, med mindre sjukdom og auka velferd.
Er det farleg å ete genredigert laks?
Alle produkt laga ved hjelp av genredigering må vere offentleg godkjende. Godkjenning krev omfattande dokumentasjon, og produktet vert grundig vurdert av uavhengige ekspertar. Produktet skal ikkje vere til fare for helse eller miljø for å bli godkjent. Laks er både rik på protein og ei god kjelde til fleire viktige næringsstoff som til dømes marine omega-3 feittsyrer og vitamin D. Det vil ein genredigert laks også vere.
Det er altså ikkje farleg å ete genredigert mat, men det er likevel lett å forstå skepsisen. Genmodifisering og GMO har gjerne blitt forbunde med noko skremmande og framandt. Det er difor viktig å formidle at det går eit skilje mellom gammal og ny genteknologi – genredigering er ein mykje meir presis metode.
Likevel, genredigering er framleis på forskingsstadiet, og det er mykje upløgd mark. Men potensialet teknologien har for å bidra til auka fiskehelse er stort, og det er nødvendig å vurdere alle moglegheitene vi har i kampen mot sjukdom og dødelegheit i oppdrettsnæringa.
